ГУК "Центр развития бурятской культуры Забайкальского края"

Энэ оной түрүүшын һарын эсэстэ хүршэ Огшоогой аймагай Хурулга һууринда соёлой шэнэ байшан нээгдэжэ, тэрээнтэй дашарамдуулагдаһан баяр ёһололой найр наадан январиин гушанда үнгэргэгдэһэн байна. Тус хэмжээ ябуулгада Забайкалиин хизаарай губернатор К.К.Ильковский, Законодательно суглаанай депутадууд Д.Ц.Дугаров, В.В.Лось гэгшэд, соёлой министр В.К.Колосов, Огшоогой аймагай захиргаанай хүтэлбэрилэгшэд В.А.Барнашов ба А.А.Бочарова болон бусад айлшад хабаадаһан байна.

            Соёлой байшангай барилгань, 2014 ондо баталан абтаһан Забайкалиин хизаарай бага һууринуудта туһаламжа, дэмжэлтэ үзүүлхэ гэһэн тусхай программада оруулагдажа, гүрэнэй болон хубиин талануудһаа хамталагдаһан мүнгэн зɵɵриин аша туһаар бодхогдоо–гэжэ Константин Ильковский нээлтын үедэ хэлээ һэн. Хамта дээрээ 2015 ондо тус программаар хизаараймнай газар дэбисхэр дээрэ найман соелой байшангууд баригдаһан, нэгэ соелой байшан шэнэлэн заһабарилагдаһан байна.

Энэл программын үндэһɵɵр Хурулга һууринай захиргаан Ага нютагаймнай «Стимул» гэһэн хубиин хэрэг эрхилдэг бүлгэмтэй (хүтэлбэрилэгшэнь Аюшиев Б.Б.) хэлсээ баталжа, зунай дунда һарада энэ бүлгэмэй хэдэн ондоо мэргэжэлтэдһээ бүридэһэн бригада ажалаа эхилжэ, шэнэ жэлэй урда тээ барилга болон бусад хабсаралта-тодхолгын шухала ажалнуудые дүүргэһэн байна.  

            Уданшьегүй соёлой байшан соонь эд бараан, жаран хүнэй һууха креслонууд табигдаа, тайзанай хүшэгэнүүд, сонхын тюль болон шторанууд үлгэгдɵɵ. Аминдаа таһалга соо библиотекын хэрэгсэлнүүд тодхогдожо, номуудынь байха-байха газартаа темэнүүдээрээ хуубаарилагдан зохидхоноор жэрытэр табигдаад байгаа һэн.         

Маанадай Хурулга ошоходомнай газаа хүйтэн, бордоһолжо байгаа бэлэй. Харин тохёолгоной һалхи шуурганай боложо байгаашье һаань, байшан соо дулаан, томо-томо сонхотойшье һаа, үүдэ, сонхоһоо һүүехэ шэнжэ нэгэтэшье үзэгдɵɵгүй һэн.

            Хурулга һууринай захигаанай глава Манидари Галсановна Сариева гэгшэ 2012 ондо Забайкалиин хизаарай буряад арадай үндэһэн соёл хүгжɵɵхэ гэһэн үүргэтэй түбтэй (ГУК «Центр развития бурятской культуры Забайкальского края») хэлсээ баталһан байжа, хэды дахин тэрэнэй мэргэжэлтэдэй туһаламжаар Сагаан һарын баяр ёһолол үнгэргэһэн, һургуулиин үхибүүдтэй болон нютагай залуушуултай буряад болон монгол угсаатанай баримталан ябадаг ёһо заншалнуудые нэбтэрүүлхэ ажал, арадай хатарнуудтай, дуунуудтай танилсуулга хэһэн байна. Энэшье удаа шэнэ соёлой байшангай баригдаад байхада, Манидари Галсановна тус түбэй ажалшадта хандажа, баяр ёһололой хэмжээ ябуулга һайнаар эмхидхэжэ, үнгэргэхэ талаарнай туһалыт даа – гэжэ хандаһан байна.

            Хэдэн жэлэй туршада хоорондоо хани барисаатай, соёлой хүгжэлтын ажал суг хамта жүдхэн нэгэл шэглэлтэй ябуулжа байһан хадаа, түбэй ажалшад ɵɵһэдынгɵɵ ажалай хоорондуур бэлэдхэл хэжэ, болзорто сагтань ошожо, соелой байшангай нээлтын баяр ёһолол эмхидхээ, буряад арадай дуу хатарнуудые Хуруга нютагайхидта бэлэглээ.

Энэ хэрэгтэ хэд хабаадаа гээшэб гэжэ тодорхойлбол, «Амар сайн» гэһэн дуу хатарай театрай аман зохеолой бүлгэмэй артистнар Леонид Бабалаев, Баир Дониров, Жаргал Бадмадоржиев, «Далитэ» гэһэн театрай артист Доржи Болотов, К.И.Базарсадаевай нэрэмжэтэ үхибүүдэй һургуулиин багша Ирина Насанова, Амидхаашиин дунда һургуулиин һурагшад Арюна Базарова, Цыдылма Иринчинова, тэдэнэй багша  Сэсэгма Бальжинимаевна Чернинова, манай түбэй мэргэлтэд: Б.Б.Алагчинова, Ц.Ц.Батомункина Ц.Ц., Ц.С.Дашиев гэгшэд хабаадаһан байна.

            Нээлтын баяр баясхаланта хэмжээнэй үедэ Забайкалиин хизаарай губернатор, Законодательно суглаанай депутадууд, Огшоогой аймагай хүтэлбэрилэгшэд угэ бариха зуураа, энэ нютагта ажаһуужа байһан арад зониие амаршалаад, энэ соелой байшангай барилгада хабаадаһан, бүхыгɵɵрɵɵ оролдожо,  һайн сэгнэлтэтэйгээр ажалаа тушааһан Агын «Стимул» гэһэн бүлгэмэй ажалшадые амаршалаа, баярай бэшэгүүдые барюулаа һэн.

Хурулга нютаг тухай хɵɵрэбэл, энэ нютагаар хэдэн зуугаад жэлэй саада тээ гүрэн түрэнүүдэй хоорондо хилын үшөө табигдаагүй байхада, Онон, Элеэ голнуудаар нүүдэл байдалтай монгол угсаатан болохо буряадууд, хамнигадууд адууһа малаа үдхэжэ, үхэр малдаа шэмэтэй баян бэлшээри бэдэржэ, урагша хойшоо зөөжэ байдаг байһан юм. Мүнɵɵдэрэй байдалаар эндэ Огшоогой аймагта - үлир, мойһоор надхаһан голоой һабаар, нютаг нугаар, ан гүрөөлөөр, алим жэмэсээр баян хада уулануудай боореор хамнигад, буряадууд болон ородууд амгалан тэнюун, эбтэй эетэй ажаһуунад. Хуралга нютагай газар дэбисхэрые саһата уулын сагаан барас, хүжэ ногоон ой тайгын газарые елэгэр хара үнэгэн хамгаалан хаража байдаг юм – гэжэ үндэр наһатай Хуралга нютагайхин эртэ урда сагһаа хойшо хэлсэдэг, үри хүүгэдтɵɵ хɵɵрэдэг байһан ха.

1703 ондо Петр I гаргаһан зарлигай ёһоор хилэ шадарай газарнуудта байһан буряад арад айлангүй ажамидарха, адуу малаа эрхилхэ арга боломжотой болоһон. Тэрээнһээ хойшо хилэ табигдажа, эн багаар байһан арадууд, тэрэ тоодо хурулгынхидшье хилын харуулда алба хэһэн юм. 1711 ондо хилын харуулай ахалагша дарга В.В.Якобиин оролдолго үүсхэлээр Огшоогой хэрэм, тэрэнэй мэдэлдэ үшɵɵ долоон хэрэм баригдан  байгуулагдаһан юм. Тэрэ хэрэмүүдтэнь дүшɵɵд, харин хүдɵɵгэй харуулнуудта хореод буряадууд, хамнигадууд алба хэжэ байһан юм – гэжэ эрдэмтэн Н.Н. Константинова «Рубеж полуденного края. Формирование и охрана забайкальской границы в ХХУII-ХХ вв.» гэһэн ном соогоо бэшэнэ.

Тэрэ гэһэн сагһаа хойшо гушан жэлэй үнгэрɵɵд байхада гүрэн түрэеэ хүтэлэн ябаһан Елизавета Петровнаагай зарлигаар Росси дотор буддын шажан дэлгэржэ, нютаг нютагуудта дасангууд баригдажа эхилһэн түүхэтэй.  Тиин Хурулгыншье газар дэбисхэр дээрэ 1826 ондо Байсын үбэртэ дасан баригдаһан байгаа. Недондо энэл газарта шэнэ дуган баригдажа, тэрэнэй нээлтын баяр ёһололдо Пандидо Хамбо лама Дамба Аюшеев, Забайкалиин хизаараар Дид Хамбо лама Цырен Дондукбаев болон бусад ламанар, энэ багай һуурин бүхэнэй түлɵɵлэгшэд хабаадаһан байна. Иигэжэ энэ нютагай зон Байсынгаа дуганда ошожо үргэл, мүргэл хэхэ арга боломжотой болоо юм.

Хурулга нютагайхид Онон Хатан эжын хойто эрьеэр, эридхэн хабсагай энгэртэй, Байса шулуун хүреэтэй, Борондо баабай алдартай, эндэхи зоной һүгэдэн, мүргэн байдаг, нангин тахилгатай Үндэр Үбгөөгэй боореор анхан сагта һэеы гэрэнүүдээ табижа ажаһууһан, харин үнгэрэгшэ зуун жэлэй хореод, гушаад онуудай үедэ энэ нютагайхид хамтарал, нэгэдэлнүүдтэ орожо, тогтомол һуудал байдалтай болоһон түүхэтэй. Тэрэл үедэ Хурулгада соелой байшан, удаань һургуулишье нээгдэһэн юм. Энэ нютагта түрүүшын соел, гэгээрэл нэбтэрүүлһэн зон гэхэдэ, Агын багшанарай һургуули дүүргэһэн багшанар болоно. Υндэр наһатанай хэлсэдэгээр, хилэһээ нааша Онон голоор байһан арад зон үзэг, бэшэг ородшье болон буряадшье хэлэнүүд дээрэ үзэдэг байһан ха.

Харин мүнɵɵ, январиин гушанда Хуралга һууринда нээгдэһэн соелой байшан эндэ ажаһуужа байһан арад зоной түүхэдэ шэнэ хуудаһа иран нээбэ гээшэ. Манидари Галсановна Сариеваагай хэлэһээр «энэ соелой байшан гээшэ хамниган үндэһэтэнэй түб гэжэ нэрлэгдэхэ. Удангүй энэ түбтɵɵ хоер мэргэжэлтэдые абахабди, тэдээндэ шэнэ гэр бариха гэһэн түсэб табигданхай. Энэ түсэбнай бэелүүлэгдэбэл, бидэ үри хүүгэдтɵɵ, аша зээнэртээ уг удамайнгаа ёһо заншал, һуургал заабари дамжуулха дүүрэн аргатай болохобди. Тиин тэдэмнай саашадаа угаа уһанда хаянгүй, гарбалаа газарта булангүй, ёһо заншалаа алдангүй, түрэл хэлэеэ мартангүй ябаха аабза гэжэ ехэл найданабди» – гэжэ  Манидари Галсановна нэмээ һэн.

Батомункина Ц.Ц.-методист Центра развития бурятской культуры Забайкальского края